ایده های نو در معرفی امام رضا (ع) به جهانیان

چکیده:
برای طرح یک ایده ی نو می توان، ابزارها و راه های مختلفی ارائه نمود. درباره ی شخصیت امام رضا(علیه السلام) این سؤال مطرح است که برای معرفی آن حضرت به جهانیان از چه شیوه ها و ابزارهای جدیدی می توان بهره گرفت؟
در پاسخ به این سؤال، ضمن بررسی شیوه های تبلیغی و شرایط تبلیغ محتوای دینی، ایده های تبلیغی مناسبی از جهت روش و ساختار براساس سیره ی آن حضرت ارائه شده است. ایده های نو در معرفی آن حضرت نیز به رسانه ها و اقسام سه گانه ی(مکتوب، دیداری و شنیداری) آنها محدود گردید و این نتیجه به دست آمد که بر اساس این ایده ها می توان به رویکردی جدید و ایده های نو در تبلیغ محتوای دینی دست یافت.

واژگان کلیدی:ایده های تبلیغی، ایده های نو تبلیغی، شیوه های تبلیغی، ابعاد شخصیتی، امام معصوم، امام رضا(علیه السلام)

مقدمه:
برای طرح یک ایده ی نو می توان، ابزارها و راه های مختلفی ارائه نمود. اگر این ایده، معرفییک شخصیت باشد، از گستردگی بیشتری برخوردار خواهد بود، چرا که چنین مسأله ای با موضوع انسان شناسی مرتبط خواهد بود. با توجه به گستردگی موضوع انسان شناسی، اگر بخواهیم یکی از برترین انسان ها که دارای کامل ترین صفات انسانی است یعنی امام معصوم را معرفی نماییم،مسأله دشوارتر خواهد گردید. 
در همین راستا این سؤال مطرح است که برای معرفی امام رضا(علیه السلام) به جهانیان از چه شیوه ها و ابزارهای جدیدی می توان بهره گرفت؟
با توجه به اینکه موضوع معرفی امام رضا(علیه السلام) به جهانیان موضوعی کاملاً دینی و در حقیقت به منزله ی معرفی اسلام است، شایسته است ابزارها و روش های تبلیغ دین در معرفی امام رضا(علیه السلام) مورد بررسی قرار گیرد.

1. محتوای ثابت و ساختار جدید:
اگرچه تکنولوژی و دستاوردهای بشری ظواهر زندگی انسانِ عصر کنونی را دگرگون کرده ولی ماهیت وجودی و ارزشی انسان تفاوتی با گذشته نکرده است. لذا واقعیت آن است که نیازهای اساسی و بنیادین بشری با همه دگرگونی های زیستی پدید آمده، هم چنان با آنچه از دیرباز بوده، هم آواست و مبلغ دینی در قالب ارائه به سیاق جدید عمل می کند، اما محتوا و متن از گذشته است. (درآمدی برروش های تبلیغی ائمه(علیهم السلام)، واسعی و دیانی، صص280و271)
ابزارهای پیشرفته و وسایل ارتباط جمعی تنها در انتقال، روش های جدید تسهیل کننده ی ابلاغ پیام اند؛ اما این مبلغ توانا و آگاه است که با بهره گیری از ابزارها و ایده های جدید می تواند پیام خود را به بهترین وجه ابلاغ نماید. (همان، ص 280)
 

ابزارهای پیشرفته و وسایل ارتباط جمعی تنها در انتقال، روش های جدید تسهیل کننده ی ابلاغ پیام اند؛ اما این مبلغ توانا و آگاه است که با بهره گیری از ابزارهای جدید می تواند پیام خود را به بهترین وجه ابلاغ نماید.

بنابراین از حیث محتوای تبلیغ، تأکید دین اسلام بر ویژگی های مبلغ است تا بتواند محتوای موجود را با بیان و ابزار جدید معرفی نماید.
قرآن کریم، مهمترین ویژگی مبلّغ دین را ترس از خدا و نترسیدن از غیر خدا معرفی می کند: «الّذِینَ یبَلّغُونَ رِسالاتِ اللهِ وَ یخْشَوْنَه وَلا یخْشَوْنَ أحَداً إلاّ اللهَ». (احزاب: 39) از جملة مهمترین ویژگی های شخصیتی امام رضا (علیه السلام) بُعد معنوی ایشان بود که ناشی از خوف از خداست که دوست و دشمن حتی مأمون نیز به آن اعتراف داشتند. (بحارالانوار، مجلسی، ج49،ص91-95) از مهمترین جنبه های شخصیتی آن حضرت، معیار قرار دادن تقوا در همه چیز بر اساس آیه قرآن (حجرات:13) بود، به گونه ای که حتی درباره ی منزلت و شرافت پدر بزرگوارشان نیز این معیار را لحاظ نموده و خود را نیز با این معیار مورد سنجش قرار می دادند. (عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، شیخ صدوق، ج2، ص236) بنابراین تقوا و رضایت الهی همواره باید در تبلیغ دین و معرفی آن حضرت لحاظ گردد.
قرآن کریم درباره ی روش های دعوت به حق، که در تبلیغ نیز کارآیی دارد، سه روش را پیشنهاد می کند: «اُدعُإِلى سَبیلِرَبِّکَبِالحِکمَةِوَ المَوعِظَةِالحَسَنَةِوَجادِلهُمبِالَّتیهِیَأَحسَنُ...».(نحل: 125)
بر اساس این آیه نخستین وظیفة پیامبر(صلی الله علیه و آله) در قبال کسانی است که حکمت(برهان و استدلال) در آنها تأثیر دارد و اگر از عموم مردم است باید او را از طریق موعظه ی نیکو(خطابه) به اسلام فرا خواند و اگر در میان مردم افرادی باشند که در برابر پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بایستند و درصدد غلبة بر آن حضرت برآیند، ناگزیر باید راه جدال نیکو در پیش گرفته شود. از آیات دیگر قرآن(عنکبوت: 46) به دست می آید که جدال احسن مربوط به اهل کتاب است. (آداب مناظره و گفت و گو در اصول دین، حسینی میلانی، ص22) 

قرآن کریم، مهمترین ویژگی مبلّغ دین را ترس از خدا و نترسیدن از غیر خدا معرفی می کند: «الّذِینَ یُبَلّغُونَ رِسالاتِ اللهِ وَ یَخْشَوْنَه وَلا یَخْشَوْنَ أحَداً إلاّ اللهَ».

آنچه که در این جهت، یعنی در راستای محتوای تبلیغی در سیره ی حضرت رضا(علیه السلام) قابل توجه است ارائه تصویری جامع و دقیق(بیان کامل حقیقت) است، همانطور که خود آن حضرت بالاترین دارایی انسان را یقین می دانند: «...ولمیعطبنو آدمأفضلمنالیقین» (مسند الامام الرضا(علیهالسلام)، عطاردی، ج1،ص284) و می فرمودند: اگر مردم از گفتار نیک ما آگاه می شدند از ما پیروی می کردند. (عیون اخبارالرضا علیه السلام، شیخ صدوق،ج2،ص275) 

2. ابزارهای تبلیغی در  معرفی شخصیت امام رضا (علیه السلام):

2-1- روش شناسی مناظرات امام رضا(علیه السلام):
روش های سه گانه مذکور در مناظرات و گفتگوهای امام رضا(علیه السلام) کاملاً رعایت شده است. امام رضا(علیه السلام) در مواجهه ی با زنادقه و ملحدان با توجه به این که به هیچ کتاب یا خدایی معتقد نبودند از روش عقلی و استدلال بهره می جست، همین طور با اهل کتاب از طریق استدلال عقلی و بر اساس مشترکات دینی به رفع اشکالات و اثبات حقانیت اسلام می پرداختند، زیرا بدون تعقل نمی توان تناقضات بین ادیان را رفع کرد. (روش شناسی مناظرات امام رضا(علیه السلام)، امینی فر، ص 43) 
بنابراین می توان ادعا نمود که بیانات امام(علیه السلام) در عرصه ی این مناظرات از دو جنبه ی روش (عقلی - نقلی) و محتوا(مانند استناد به مشترکات بین ادیان)،نه فقط در آن مقطع تاریخی که در همة روزگاران می تواند پاسخ گوی شبهات در موضوعات مختلف دین باشد (ضرورت و چیستی مناظرات و مباحثات امام رضا (علیه السلام)، مردانینوکنده، ص16 و 30) و می تواند جنبه ی تأثیرگذار تبلیغی آن حضرت برای جهانیان باشد.

آن حضرت در مناظره با علمای ادیان و اهل کتاب از شیوة جدال احسن استفاده نموده است..

2- 2- روش جدال احسن در مناظره با علمای ادیان:
آن حضرت در مناظره با علمای ادیان و اهل کتاب از شیوة جدال احسن استفاده نموده است. در یک جلسه مناظره علمی، که دانشمندان مذاهب مختلف حضور داشتند، امام رضا (علیه السلام) در مقابل دانشمندِ مسیحی که معتقد بود حضرت عیسی(علیه السلام) فرزند خداست، از جدل استفاده نمود به این صورت که فرمود: حضرت عیسی (علیه السلام) همه صفاتش خوب بود فقط یک نقص داشت و آن این که به عبادت علاقه ای نداشت. دانشمند مسیحی گفت: این چه سخنی است؟! اوعبادتش از همه مردم بیشتر بود، امام رضا (علیه السلام) فرمود: پس اگر عبادت می کرد، بنده خدا بود نه فرزند خدا، زیرا عبادت یعنی بندگی. (قرآن و تبلیغ، قرائتی، ص123-124)

2- 3 - سخن گفتن بر اساس فهم مخاطب: 
منطق اهل بیت(علیهم السلام) مانند پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) آن است که با هر گروه یا فرقه ای که سخن می گفتند یا مناظره می نمودند، جایگاه علمی و میزان آگاهی وی را در نظر می گرفتند، چنانکه از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) روایت شده است: «إنّا معاشرالأنبیاء اُمرناأن نکلّمالنّـاس علی قدر عقولهم» (الکافی، کلینی، ج1، ص23)
بنابراین، ویژگی برجستة بعد علمی امام رضا(علیه السلام) چه در مناظرات و چه در غیر آن استناد به منطق و موضع طرف مقابل است که مهمترین اصل در جدال احسن به شمار می آید، که خود به این روش اشاره نموده (بحارالانوار، مجلسی، ج49،ص173) و در مناظرات و گفت گوهای خود آن را در نظر می گرفتند. (رک: اخباروآثارحضرترضا(علیه السلام)، عطاردی، ص619-620) 

منطق اهل بیت (علیهم السلام) مانند پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آن است که با هر گروه یا فرقه ای که سخن می گفتند یا مناظره می نمودند، جایگاه علمی و میزان آگاهی وی را در نظر می گرفتند.

2- 4- تبلیغ به زبان های مختلف:
یکی دیگر از ابزارهای نو در تبلیغ دین که در بیشتر رسانه ها مورد توجه قرار گرفته است، تبلیغ به زبان های مختلف دنیاست. امام رضا(علیه السلام) در گفت گوها و مناظرات خود با هر گروهی با زبان خودشان سخن گفته اند. (بحارالانوار، مجلسی،ج49،ص73) 

2- 5- روش وحدت گرایانه(تقریبی):
این روش که همواره در رفتار و گفتار اهل بیت پیامبر(علیهم السلام) حاکم بوده و از شیعیان خود مدارای با مخالفین را درخواست می نمودند به رویکرد وحدت گرایانه و در دوران معاصر به «روش تقریب» معروف است.
در این روش در مقابل مخالفین و اهل سنت به روایاتی که در منابع ایشان آمده استناد می شود، مانند اینکه امام رضا (علیه السلام) در مناظره با یحیی بن ضحاک سمرقندی در موضوع امامت، با استفاده از سخنان و عبارات خلفای راشدین(ابوبکر و عمر) به اثبات امامت خویش پرداخته اند. (اخباروآثارحضرت رضا(علیه السلام)، عطاردی، ص619-620) بنابراین شایسته است در معرفی آن حضرت به جهان اسلام که اکثراً اهل سنت هستند به روایات اهل سنت در مقام و منزلت امام رضا(علیه السلام) استناد شود، مانند روایتی که عایشه از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روایت نموده و در این روایت فضیلت زیارت آن امام به اندازه ی به جای آوردن سه حج است و حتی بیش تر از آن به شمار آمده است. (رک: ینابیع المودة، قندوزی، ج2، ص341)

یکی دیگر از ابزارهای نو در تبلیغ دین که در بیشتر رسانه ها مورد توجه قرار گرفته است، تبلیغ به زبان های مختلف دنیاست.

3. ایده های نو در معرفی ابعاد شخصیتی امام رضا(علیه السلام):
ایده های نو در معرفی شخصیت امام رضا (علیه السلام) به رسانه ها محدود می شود که در حال حاضر مهمترین ابزار تبلیغی به شمار می آیند. رسانه ها شامل سه دسته نوشتاری(مکتوب)، دیداری و شنیداری می شود، که در هر سه قالب و ساختار می توان ایده های برای معرفی امام رضا(علیه السلام) ارائه نمود:

3- 1- رسانه ها مهمترین ابزار معرفی دین:
امروز رسانه ها از ارکان اصلی جهت دهی جامعه ها می باشند و بی گمان نفوذ شگرفی در افکار عمومی داشته و ذایقه و اندیشه های مردم در دست های جادویی رسانه ها به خصوص رسانه های فراگیرتری چون تلویزیون و سینما می باشد. فراگیری و گستردگی رسانه ها، امروزه مرزهای جغرافیایی را در نوردیده است؛ ارزانی و همه گیربودن رسانه هایی همچون اینترنت، مطبوعات، کتاب، سینما، تئاتر و حتی شبکه های رادیویی و تلویزیونی و ماهواره ای، امکان رد و بدل نمودن پیام ها، آرا و افکار را کم و بیش برای صاحبان فکر در دنیا فراهم نموده است. (درآمدی برروش های تبلیغی ائمه(علیهم السلام)، واسعی و دیانی، ص269-270)
در دنیای معاصر مهمترین ابزار معرفی دین، رسانه ها هستند که در سه قالب نوشتاری، دیداری و شنیداری پیام دینی را به جهانیان می رسانند. 

در دنیای معاصر مهمترین ابزار معرفی دین، رسانه ها هستند که در سه قالب نوشتاری، دیداری و شنیداری پیام دینی را به جهانیان می رسانند.

رسانه دینی، رسانه ای است که: «محتوا، پیامها، ابزارها، قالبها، شیوه ها و... به کار گرفته شده در برنامه های آن مقبول و مشروع بوده و باید به گونهای تنظیم و به کار گرفته شوند که تأمین کننده ی آن هدف غایی باشند و هرچه سبب غفلت و دوری از آن هدف نهایی باشد، به عنوان «پارازیت » و مانع «پیام » به شمار رود.» (ضرورت تبلیغ دین از رسانه های نوین، در:www.balagh.ir) درباره ی این رسانه ها سه دیدگاه محتواگرایی، ابزارگرایی و ظرفیت گرایی مطرح می شود که نظریه ی دقیق تر نظریه ی ظرفیت گرایی است و بر اساس آن، اگر چه رسانه های مدرن فرهنگ خود را به همراه دارند، اما از چنان قدرتی برخوردار نیستند که نتوان از آنها برای تبلیغ مفاهیم آسمانی بهره گرفت. بنابراین، باید با شناخت ظرفیت رسانهها برای تبلیغ دین و آگاهی از قلمرو دین برای تبلیغ مفاهیم مقدس، آگاهانه از توانمندی این ابزار قدرتمند و تأثیرگذار استفاده کرد. (همان)
بنابراین با توجه به توسعه علم و دانش و گسترش ارتباطات در جهان امروز، روش های تبلیغی نیز باید به روز و کارآمدتر ارائه شده و متناسب با نیازهای گسترده جهانیان باشد.

3- 2- رسانه های مکتوب:
اگر چه همواره رسانه های مکتوب در گذشته و حال به اشکال مختلفیمانند نقوش باستانی و دست نوشته های قدیمی به چشم می خورده است(رک: روانشناسی و تبلیغات، کاویانی، ص55) اما این رسانه ها، در حال حاضر اشکال مختلفی چون کتاب، مجله و نشریه، روزنامه، آگهی، سایت ها و ... دارد که در قالب همگی آنها می توان به معرفی شخصیت امام رضا(علیه السلام) پرداخت.

این رسانه ها در حال حاضر اشکال مختلفی چون کتاب، مجله و نشریه، روزنامه، آگهی، سایت ها و ... دارد که در قالب همگی آنها می توان به معرفی شخصیت امام رضا(علیه السلام) پرداخت.

3-3- رسانه های دیداری: 
اگر چه بسیاری از رسانه های دیداری مانند خط، آگهی، نقاشی، عکس، مطبوعات، سایت ها و... با رسانه های مکتوب هم پوشی دارد؛ (رک: همان، ص60) اما مواردی چون ماهواره، گردشگری، عکس و مطبوعات از اهمیت ویژه ای برخوردارند، چرا که هم در معرفی امام رضا(علیه السلام) و هم در معرفی مشهد آن حضرت و آنچه که متعلق به آن حضرت است می توان از این ابزار بهره گرفت.
امروزه صنعت گردشگری برای تمام ملل دنیا نه فقط از جهت فرهنگی بلکه از جهات مختلف سیاسی، اقتصادی، دینی و ... حائز اهمیت است. (روانشناسی و تبلیغات، کاویانی، ص62) در همین جهت سفرهای زیارتی که برای زیارت امام رضا(علیه السلام) به مشهد صورت می گیرد، بستر بسیار مناسبی برای معرفی شخصیت آن حضرت به جهانیان و زائران کشورهای مختلف است.
ماهواره – که در حال حاضر ابزار فساد و آلودگی جوانان شده است- بعنوان ابزاری بسیار گسترده در سطح جهان برای تبلیغات متنوع مطرح است. علامه عبدالحسین شرف الدین می گوید: «لا ینتشرالهدی إلا من حیث انتشر الضلال؛ هدایت منتشر نمی شود جز از همان راهی که گمراهی انتشار مییابد.» بنابراین همین ابزار فساد را می توان به عنوان ابزاری برای ترویج معارف دین و معرفی شخصیت امامان معصوم (علیهم السلام) قرار داد و تأسیس یک شبکه ی ماهواره ای با نام امام رضا (علیه السلام) در این راستا پیشنهاد می شود.
همچنین ساخت مستند و کلیپ و فیلم های کوتاه درباره ی سیره ی امام رضا (علیه السلام) و یا مناظرات آن حضرت از طریق تلویزیون پیشنهاد می شود.

سفرهای زیارتی که برای زیارت امام رضا (علیه السلام) به مشهد صورت می گیرد، بستر بسیار مناسبی برای معرفی شخصیت آن حضرت به جهانیان و زائران کشورهای مختلف است.

3- 4 - رسانه های شنیداری:
رسانه هایی چون رادیو، ضبط صوت، تلفن همراه –که قابلیت صوتی هم دارد- همچنان مورد استفاده عموم است. بنابراین ترویج معارف امام رضا(علیه السلام) و سیره ی آن حضرت از طریق سخنرانی، کلیپ های صوتی، موسیقی مذهبی و نماهنگ های جذاب می تواند تأثیر زیادی در آشنایی مردم با آن حضرت داشته باشد.

4. جمع بندی و نتیجه:
نتیجه ی حاصل از این پژوهش،اولاً ارائه ابزارهای تبلیغی بر اساس سیره ی امام رضا(علیه السلام) جهت معرفی آن حضرت به جهانیان است و ثانیاً ایده هایی جدید در قالب روش ها و ابزارهای فرهنگی جهت معرفی آن حضرت است. در راستای ابزارهای تبلیغی رعایت تقوای الهی و اخلاق، بهره گیری از روش مناظرات آن حضرت، استدلال نمودن در برابر مخاطب با همان موضع مورد قبول وی، تبلیغ به زبان های مختلف و لزوم رعایت روش تقریبی در جهان اسلام، ارائه گردید. ایده های جدید در قالب روش ها و ابزارها نیز به رسانه ها محدود گردید که خود این رسانه ها نیز شامل نوشتاری، دیداری و شنیداری و برخی از آنها نیز جنبه ی ترکیبی دارند؛ مانند تلویزیون، اینترنت و ماهواره که در هر مورد ایده هایی جهت معرفی آن حضرت بیان گردید. در نهایت این نتیجه به دست آمد که بر اساس این ایده ها می توان به رویکردی جدید و ایده های نو در تبلیغ محتوای دینی دست یافت.

فهرست منابع:
1- آداب مناظره و گفت و گو در اصول دین؛ حسینی میلانی، سیدعلی، چاپ اول، قم، مرکز حقایق اسلامی، 1389.
2- اخبار و آثارحضرت رضا(علیه السلام)؛ عطاردی،عزیزالله،چاپ دوم،تهران،کتابخانه صدر، 1368.
3- بحارالانوار؛ مجلسی، محمد باقر، بیروت،مؤسسة الوفاء، 1403ق.
4- درآمدی برروش های تبلیغی ائمه(علیهم السلام)؛ واسعی، سید علیرضا و دیانی، محمدشمس الدین، چاپ اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386.
5- روانشناسی و تبلیغات(با تأکید بر تبلیغ دینی)؛ کاویانی، محمد، چاپ اول، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387.
6- روش شناسی مناظرات امام رضا(علیه السلام)؛امینی فر، حسن، در: درآمدی بر مناظرات امام رضا(علیه السلام)(مجموعه مقالات منتخب استان ها)؛ چاپ اول، مشهد، نشر امید، 1391.
7- ضرورت تبلیغ دین از رسانه های نوین؛ در: www.balagh.ir.
8- ضرورت و چیستی مناظرات و مباحثات امام رضا(علیه السلام)؛ مردانینوکنده، محمد حسین، در: درآمدی بر مناظرات امام رضا(علیه السلام)(مجموعه مقالات منتخب استان ها)؛ چاپ اول، مشهد، نشر امید، 1391.
9- عیون اخبار الرضا (علیه السلام)؛شیخ صدوق،محمدبن بابویه قمی، چاپاول،تهران،نشرصدوق، 1373.
10- قرآن و تبلیغ (بررسی آیات و روایات در روش تبلیغ دین)؛قرائتی،محسن،تهران، مرکزفرهنگیدرس هاییازقرآن، 1377.
11- الکافى؛ کلینى، محمد بن یعقوب،تهران، انتشارات کتابفروشیاسلامیه، 1381.
12- مسند الامام الرضا(علیه السلام)؛ عطاردی، عزیز الله، چاپ اول، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1406ق.
13- ینابیع المودة؛ قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، چاپ دوم، قم، دارالأسوه، 1422ق.